Ο Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής Α.Π.Θ.  Κωνσταντίνος  Τριανταφυλλίδης, παραχώρησε στην Ελένη Παξιμάδη μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη, σχετικά με την πανδημία COVID-19. Τον ευχαριστούμε θερμά για την τιμή που μας έκανε.

Καλησπέρα σας κ. Τριανταφυλλίδη,

Από την αρχή της πανδημίας COVID-19 και καθημερινά ενημερώνεται τον προσωπικό λογαριασμό σας στο Fb για νέα σε σχέση με αυτήν από έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά όπως Nature, Science, Cell, PNAS, JAMA.. κ.α. Πολύ συχνά μιλάτε ως προσκεκλημένος στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο καθώς και πολλά webinars.

1. Tι σας ώθησε αρχικά σε αυτό; Η προσωπική σας αγωνία για αυτό το βιολογικό φαινόμενο.
ΑΠΑΝ. Ο λόγος ήταν διττός. Α) Από τη μια μεριά διδάχτηκα κατά τη μετεκπαίδευσή μου στη Γενετική του ανθρώπου στην Ιατρική Σχολή του Newcastle στην Αγγλία ότι «η γνώση που πηγάζει από τον άνθρωπο θα πρέπει και να διαχέεται στην κοινωνία, να γίνεται κτήμα των πολλών και αγαθό επ’ ωφελεία του κόσμου όλου, ώστε να έχει αξία χρήσης ή νόημα ύπαρξης». Μάλιστα το έργο μου αυτό βοηθήθηκε από την αλτρουιστική προσφορά όλων των επιστημόνων, καθώς και των επιστημονικών περιοδικών να επιτρέπουν άμεση πρόσβαση σε ότι νεότερο στοιχείο υπάρχει για τον κορωνοϊό.
Β) Από τη προσωπική και τραυματική εμπειρία μου, όταν πριν 30 χρόνια, έψαχνα να βρω απεγνωσμένα κάποιο φάρμακο για γνωστό μου να αντιμετωπίσει τη μόλυνσή του από τον ιό HIV, που προκαλεί το AIDS. Για τον ιό αυτόν ακόμη και σήμερα δεν έχει βρεθεί αποτελεσματικό εμβόλιο που θα σώσει εκατομμύρια ζωές. Ως εκ τούτου, έβαλα ως στόχο να γνωστοποιώ στους συμπολίτες μου ότι νεότερο υπάρχει για τον κορωνοϊό χάρις στη θεαματική πρόοδο της επιστήμης, όπως αποτελεσματικά εμβόλια κατά του κορωνοϊού. Επιπρόσθετος, στόχος μου είναι επίσης, να διαψεύδω τους μύθους παραπληροφόρησης που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο για την προέλευση του ιού ή για τα εμβόλια με αποτέλεσμα να ταλαιπωρούνται ή και να πεθαίνουν άδικα συνάνθρωποί μας.

2. Σίγουρα η ιδιότητα σας ως ομότιμος καθηγητής γενετικής του ανθρώπου στο ΑΠΘ σας διευκόλυνε ώστε να μελετήσετε και να κατανοήσετε τη γενετική του ιού. Πολλάκις έχετε αναφερθεί στον μηχανισμό αυτοδιόρθωσης του ιού, γιατί πιστεύετε είναι τόσος ισχυρός και αντιστέκεται στις ανθρώπινες παρεμβάσεις-εμβόλιο; Παίζει ρόλο και το περιβαλλοντικό stress που τον καθιστά ισχυρότερο;

ΑΠΑΝΤ. Μεταλλάξεις συμβαίνουν όταν υπάρχει αντιγραφή του γενετικού υλικού (RNA) του ιού. Ο κόσμος έχει ήδη δει τη σχέση μεταξύ του αριθμού των μολύνσεων και της αύξησης των μεταλλαγμένων και πιο μεταδοτικών στελεχών. Ο κορωνοϊός παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητος για μήνες έως ότου η πανδημία ξεφύγει από τον έλεγχο. Με σχετικά λίγες λοιμώξεις, το RNA του ιού είχε περιορισμένες ευκαιρίες μετάλλαξης. Αλλά καθώς τα σμήνη μόλυνσης εξερράγησαν εκθετικά, ο ιός έριξε τα ζάρια εκατομμύρια φορές και μερικές μεταλλάξεις παρήγαγαν καλύτερα προσαρμοσμένα μεταλλάγματα. Ο καλύτερος τρόπος για να σταματήσουμε τη δημιουργία νέων μεταλλαγμένων παραλλαγών είναι να περιορίσουμε σημαντικά την ποσότητα του ιικού πολλαπλασιασμού που συμβαίνει στον κόσμο και ένας τρόπος είναι να σταματήσει η διάδοσή/εξάπλωσή τους και η απάντηση σε αυτό είναι ο μαζικός εμβολιασμός. «Όσο υπάρχει SARS-CoV-2 οπουδήποτε στον κόσμο, υπάρχει η ευκαιρία να εμφανιστούν επικίνδυνες νέες παραλλαγές του κορωνοϊού».

3. ΄Εχουν καταγραφεί αρκετοί γενετικοί παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με πιο σοβαρή νόσο όπως: αμάδα αίματος ΑΒΟ, Ιντερφερόνες, ACE, TYK2, PPP1R15A, TLR7, AIM2 και HLA-C. Ο απλός πολίτης μη σχετιζόμενος με τις ιατροβιολογικές επιστήμες αρχίζει να εξοικειώνετε με την ορολογία αυτό είναι αρκετά θετικό καθώς κατανοεί και ζητά περισσότερη ενημέρωση μπορεί όμως να γίνει και το αντίθετο να παρερμηνεύει ή να πλάθει σενάρια επιστημονικής παρανόησης ακόμα και από επιστήμονες χωρίς ουσιαστική-εξειδικευμένη γνώση. Πώς μπορούμε να διακρίνουμε και να προστατευτούμε από το φαινόμενο αυτό;
ΑΠΑΝ. Ερευνητές παρέχουν μερικές γρήγορες συμβουλές για να προστατευτείτε από ψεύτικες ή παραπλανητικές ειδήσεις κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Α) Δώστε προσοχή από πού προέρχονται τα νέα σας. Αν π.χ. προέρχονται μέσω της επίσκεψής σας στο Twitter, το Facebook ή το Instagram, μην τις θεωρείτε αξιόπιστες πληροφορίες από αυτές τις πλατφόρμες, γιατί δεν είναι πάντοτε. Εάν το άρθρο που διαβάζετε προκαλεί κατηγορίες, αναρωτηθείτε: ποιον ωφελεί αυτό; Ποιο είναι το υποκείμενο υλικό βιβλιογραφικής πηγής; Β) Στα άρθρα ειδήσεων, εξετάστε τις πηγές και πώς περιλαμβάνονται. Οι δημοσιογράφοι που εργάζονται για παραδοσιακά ειδησεογραφικά έχουν μια σειρά από κατευθυντήριες γραμμές επαγγελματικής δεοντολογίας και θα αναφέρουν τις πηγές τους. Γ) Είναι σημαντικό να διαβάζετε πλήρως την ιστορία. Πολύ συχνά, οι τίτλοι είναι παραπλανητικοί και δεν είναι εκεί για να σας ενημερώσουν. Ο σκοπός του τίτλου είναι να σας κάνει να κάνετε κλικ στον σύνδεσμο ή να αγοράσετε την εφημερίδα ή να συντονιστείτε εάν κάνετε σερφ σε κανάλια. Δ) Ενημερωθείτε από πολλές πηγές. Οι άνθρωποι θα πρέπει να επικοινωνούν με πρόσθετες πηγές ειδήσεων για να επιβεβαιώσουν πληροφορίες για τις οποίες αισθάνονται ανησυχία. Ε) Προσέξτε ποιος είναι ο χρηματοδότης της έρευνας ή της ανάρτησης της είδησης.

4. Υπάρχουν πολλοί ασθενείς με σπάνια νοσήματα τα οποία γνωρίζουμε είναι κατά 85% γενετικά οι οποίοι φοβούνται να εμβολιαστούν καθώς ανησυχούν για τις παρενέργειες του εμβολίου τι θα προτείνατε σε αυτούς; Για κάποιες ασθένειες υπάρχουν σύλλογοι και ακολουθούν τις οδηγίες των ειδικών ιατρών πολλοί όμως δεν γνωρίζουν.
ΑΠΑΝ. Γνωρίζουμε πλέον ότι υπάρχει σημαντική μείωση της αποτελεσματικότητας των τεσσάρων εγκεκριμένων (Pfizer, Moderna, AstraZeneca και Johnson & Johnson) εμβολίων COVID-19 σε υγιή άτομα με την πάροδο του χρόνου, π.χ. η αποτελεσματικότητα του εμβολίου Pfizer/BioNTech, μειώθηκε από 87% σε 45% μέσα σε 6 μήνες. Τα υγιή άτομα αυτά πρέπει να κάνουν ενισχυτική δόση στους 6 μήνες. Ειδικότερα, όμως, ασθενείς με καρκίνο ή αυτοάνοσα, αλλά και άλλα νοσήματα αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για τη νόσο COVID-19. Σύμφωνα με μελέτες από διάφορες χώρες του κόσμου οι ασθενείς αυτοί εμφανίζουν υψηλότερη νοσηρότητα αλλά και θνησιμότητα από τη νόσο COVID-19 σε σχέση με το γενικό πληθυσμό. Ο εμβολιασμός αποτελεί επί του παρόντος το πιο αποτελεσματικό μέτρο έναντι του SARS-CoV-2. Διαπιστώθηκε όμως, ότι η παραγωγή αντισωμάτων μετά τη δεύτερη δόση του εμβολίου έναντι του SARS-CoV-2, το ποσοστό εξουδετερωτικών αντισωμάτων ανήλθε μόνο στο 80% σε αυτούς τους ασθενείς σε σχέση με τους υγιείς. Η ενισχυτική δόση χορηγείται τέσσερις εβδομάδες μετά τη δεύτερη δόση στις παρακάτω ομάδες ασθενών υψηλού κινδύνου: Άτομα με μεταμόσχευση, Άτομα με νεφρική ανεπάρκεια που υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση ή περιτοναϊκή κάθαρση, Καρκίνο υπό αγωγή, Άτομα σε ανοσοκαταστολή.
Δυστυχώς, υπάρχουν ακόμη και σήμερα αρκετά άτομα, που λόγω αλλεργικών αντιδράσεων, παρά την επιθυμία τους δεν μπορούν να εμβολιαστούν. Ελπίζεται η σύντομη έγκριση εμβολίων πρωτεϊνικής τεχνολογίας να δώσει και σε αυτούς, αλλά και σε όσους φοβούνται τα εμβόλια mRNA τεχνολογίας, τη δυνατότητα να εμβολιαστούν.

5. Η ανάγκη εκτεταμένης γενετικής έρευνας με βάση την πανδημία δίνει φως και στην ερεύνα άλλων νοσημάτων όπως παραλλαγές στο γονίδιο OAS1, οι οποίες έχουν συσχετιστεί με σοβαρό COVID-19 και άνοια. Το εύρημα προσφέρει εξήγηση γιατί άτομα χωρίς υποκείμενο νόσημα μπορεί να κινδυνεύσουν λόγω COVID-19. Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα όπως αυτό; καθώς έτσι επισημαίνετε η ανάγκη της γενετικής ανάλυσης με σκοπό την στοχευμένη θεραπεία.
ΑΠΑΝ. Ναι. Γνωρίζουμε ότι το γονίδιο της απολιποπρωτεΐνης Ε (ApoE) έχει τρία αλληλόμορφα e2, e3 και e4 που καθορίζουν τρεις ισομορφές (APOE2 APOE3 και APOE4), αντίστοιχα. Το αλληλόμορφο Apo e4 είναι ο γενετικός παράγοντας που θέτει τους ανθρώπους σε μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν τη νόσο Αλτσχάιμερ. Η γενετική αυτή μετάλλαξη, που συνδέεται με την άνοια, ενδέχεται να αυξάνει τον κίνδυνο ενός ανθρώπου για σοβαρή νόσηση από τη νόσο COVID-19. Ερευνητές διαπίστωσαν ότι όσοι ήταν ομόζυγοι (ApoE e4e4) για το αλληλόμορφο e4 αντιμετώπιζαν διπλάσιο κίνδυνο να παρουσιάσουν COVID-19 με σοβαρά συμπτώματα από άτομα που ήταν ομόζυγα για το αλληλόμορφο e3.

6. Εμπλέκονται πιθανώς και παράγοντες επιγενετικής ώστε ο άνθρωπος γενετικά να είναι πιο επιρρεπής μέσο γενετικής προδιάθεσης να νοσήσει; καθώς πλέον γίνονται έρευνες και για γονίδιο –α γενετικής προδιάθεσης έναντι αυτού- ανθεκτικότητα;
ΑΠΑΝ. Ναι, ερευνητές έχουν εντοπίσει επιγενετικούς παράγοντες που παρεμβαίνουν στον πολλαπλασιασμό του ιού και τη μόλυνση και μπορεί να συμβάλλουν στην ευαισθησία λοίμωξης από τον κορωνοϊό, προσφέροντας νέους τρόπους σκέψης όσον αφορά την απόκριση του ιού του ξενιστή/ανθρώπου. Μάλιστα, υπάρχουν πειραματικές ενδείξεις, ότι αυτή η επιγενετική τροποποίηση του γενετικού υλικού ενδέχεται να μπορεί να μεταβιβαστεί και στους άμεσους απογόνους!

7. Περιγράφετε περιστατικού μέσω βιβλιογραφίας μονοκλωνικά αντισώματα για θεραπεία παιδιού με COVID-19 που είχε έλλειψη ιντερφερόνης. Η χορήγηση μονοκλωνικών αντισωμάτων εξουδετέρωσης ειδικών για τον SARS-CoV-2 την 2η ημέρα απέτρεψε την ανάπτυξη πνευμονίας. Τα ειδικά μονοκλωνικά αντισώματα για τον SARS-CoV-2 ήταν επαρκή για να ξεπεραστεί η έλλειψη ανοσίας IFN τύπου I και τύπου III εξαρτώμενης από ISGF-3 και IRF9 στον ιό. Θα πρέπει συνεπώς στην ομάδα υψηλού κινδύνου με θεραπεία με μονοκλωνικά να συμπεριλαμβάνονται ακόμη και παιδιά που έχουν ανεπάρκεια ιντερφερονών. Υπάρχει πιθανότητα στον γενικό πληθυσμό να υπάρχουν άνθρωποι με αυτή την ανεπάρκεια και να μην το γνωρίζουν; Αν ναι πως μπορούν να εξεταστούν γι’ αυτό;
ΑΠΑΝ. Υπολογίζεται ότι 3,5% του πληθυσμού έχει μεταλλάξεις σε κάποιο γονίδιο που ευθύνεται για ανεπάρκεια ιντερφερόνης. Υπάρχουν εργαστηριακά τεστ που επιτρέπουν να εξεταστεί σε δείγμα αίματος η πιθανή ανεπάρκεια της ιντερφερόνης προκειμένου να εντοπιστούν ασθενείς που έχουν αυξημένο κίνδυνο να παρουσιάσουν σοβαρά συμπτώματα της νόσου COVID-19. Οπότε παιδιά με παρόμοια γενετικό υπόστρωμα πρέπει να περιλαμβάνονται στα άτομα που θα λάβουν θεραπεία με μονοκλωνικά αντισώματα, τα οποία είναι διαθέσιμα και στη φαρέτρα των Ελλήνων γιατρών.

8. Καθώς το εμβόλιο είναι ασφαλές και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης με χαρά μας ενημερώσατε για το σημαντικό νέο της ανοσίας του βρέφους μέσο του θηλασμού θα θέλατε να μας μιλήσετε γι’ αυτό;
ΑΠΑΝ. Μελέτη διαπίστωσε ότι δύο ομάδες μητέρων -όσες είχαν αποκτήσει ανοσία από τη νόσο COVID-19 και αυτές που απέκτησαν ανοσία με εμβολιασμό- είχαν υψηλά επίπεδα αντισωμάτων στο μητρικό γάλα και αυτά τα αντισώματα παρείχαν εξουδετέρωση έναντι του ιού SARS-CoV-2. Επιπρόσθετα, τα βρέφη αποκτούν ειδικά αντισώματα και κυτταρική ανοσία έναντι διάφορων μολυσματικών παθήσεων όταν τρέφονται με μητρικό γάλα τους πρώτους 6 μήνες της ζωής τους. Οι εμβολιασμένες γυναίκες δηλ. δεν προστατεύουν μόνο τον εαυτό τους από σοβαρή νόσηση, αλλά και το ανεκτίμητο βρέφος τους.

9. Είμαστε τυχεροί που στην εποχή μας έχουμε εμβόλια, μονοκλωνικά αντισώματα και αντιικά φάρμακα πιστεύετε πως σύντομα θα ξεφύγουμε από τη δίνη της πανδημίας;
ΑΠΑΝ. Γνωρίζουμε ότι οι βαριές νοσηλείες προέρχονται κατά 90% από τους μη εμβολιασμένους, οι δε θάνατοι κατά 97% από τους μη εμβολιασμένος. Η πιθανότητα να κολλήσουν τον κορωνοϊό οι ανεμβολίαστοι είναι 5,5 φορές μεγαλύτερη από ότι οι πλήρως εμβολιασμένοι. Ως εκ τούτου η όσον το δυνατόν γρηγορότερη αύξηση του ποσοστού των εμβολιασμένων, μαζί με την τήρηση των μέτρων υγιεινής, είναι μονόδρομος για την αποτροπή τη υπερβολικής αύξησης των κρουσμάτων και των θανάτων που βιώνουμε αυτές τις ημέρες στη χώρα μας, αλλά και σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Τα στοιχεία δείχνουν ότι ο εμβολιασμός σε πολύ ψηλά ποσοστά (πάνω από 85%, και σε άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών σε ποσοστό 90%) σε όλη την Ευρώπη θα μπορέσει να μειώσει τις απώλειες του υπό εξέλιξη τέταρτου κύματος και να μετατρέψει την πανδημία σε ενδημική. Αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού του 2022.

10. Ελπίζουμε να εμβολιαστεί το μεγαλύτερο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού ώστε να αποφευχθεί η εμφάνιση νέου υπερμεταδοτικού στελέχους.. αν θέλετε σχολιάστε.
ΑΠΑΝ. Η παραλλαγή Δέλτα (που όσοι μολύνονται με αυτήν παράγουν ΠΕΝΗΝΤΑ φορές περισσότερους απόγονους/ιούς) έχει εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο και οι επόμενες παραλλαγές είναι ήδη σε ανάδυση. Εάν ο στόχος είναι ο περιορισμός των λοιμώξεων, τα εμβόλια είναι η απάντηση. Παρόλο που τα εμβολιασμένα άτομα μπορούν ακόμη να μολυνθούν με την παραλλαγή Δέλτα, τείνουν να εμφανίζουν μικρότερες, πιο ήπιες λοιμώξεις από τα μη εμβολιασμένα άτομα. Αυτό μειώνει σημαντικά τις πιθανότητες κάθε μεταλλαγμένου ιού -είτε ενός που κάνει τον ιό πιο μεταδοτικό είτε ενός που θα μπορούσε να του επιτρέψει να ξεπεράσει την ανοσία από τα εμβόλια- από το άλμα από το ένα άτομο στο άλλο.
Τελικά, όταν σχεδόν όλοι έχουν κάποια ανοσία στον κορωνοϊό από τον εμβολιασμό, οι ιοί που διαπερνούν αυτήν την ανοσία θα μπορούσαν να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι άλλων στελεχών. Είναι θεωρητικά πιθανό ότι σε αυτή την κατάσταση, η φυσική επιλογή θα οδηγήσει σε παραλλαγές που μπορούν να μολύνουν και να προκαλέσουν σοβαρή ασθένεια και σε εμβολιασμένα άτομα.
Ωστόσο, αυτοί οι μεταλλαγμένοι ιοί πρέπει ακόμα να ξεφύγουν από την πληθυσμιακή στενωπό. Είναι απίθανο η ανοσία που προκαλείται από το εμβόλιο να είναι ο κύριος παράγοντας στην εμφάνιση νέων παραλλαγών, εφόσον υπάρχουν πολλά εκατομμύρια νέων λοιμώξεων σε ανεμβολίαστους που συμβαίνουν. Είναι απλώς ένα παιχνίδι αριθμών, και προς το παρόν, το μέτριο όφελος που θα είχε ο ιός από την αποφυγή εμβολίων υποβαθμίζεται από τις τεράστιες ευκαιρίες να μολύνει μη εμβολιασμένους ανθρώπους.

Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης Ομότιμος Καθηγητής  Τμήμα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας Σχολή Βιολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης